Dieta eliminacyjna – najważniejsze zasady

Dietę eliminacyjną stosuje się najczęściej w dwóch przypadkach: przy alergiach i nietolerancjach pokarmowych. Odpowiednio zbilansowany jadłospis diety eliminacyjnej, pełen bezpiecznych zamienników produktów niedozwolonych, dostarcza organizmowi niezbędnych składników odżywczych. Z tego artykułu dowiesz się, jakimi regułami rządzi się dieta eliminacyjna. Poznasz także podstawowe różnice między nietolerancją a alergią pokarmową.

Czym różni się nietolerancja pokarmowa od alergii pokarmowej?

Zarówno nietolerancja, jak i alergia pokarmowa skutkują nieprzyjemnymi dolegliwościami ze strony układu trawiennego. Inne jest jednak podłoże tych chorób.

Alergia pokarmowa

Alergia pokarmowa to uczulenie na substancje, które znajdują się w jedzeniu. Wywołana jest nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego na alergen. Alergie pokarmowe dotykają zarówno dorosłych, jak i dzieci.

Wśród najpopularniejszych alergenów znajdują się następujące produkty spożywcze:

• mleko krowie (alergenem są białka mleka krowiego),
• jaja,
• ryby,
• owoce morza,
• pszenica,
• soja,
• orzechy arachidowe,
• orzechy laskowe,
• orzeszki ziemne,
• truskawki,
• owoce cytrusowe,
• pomidory.

Inne produkty, które mogą wywołać objawy alergii: jabłka, jagody, morele, porzeczki, dynia, marchew, buraki, ziemniaki, por, cebula, brokuły, kalafior, zielony groszek, fasolka szparagowa.

Objawy alergii pokarmowej

• bóle brzucha,
• biegunki,
• wymioty,
• refluks żołądka,
• afty w jamie ustnej,
• nieżyt nosa, krtani,
• atopowe zapalenie skóry,
• wstrząs anafilaktyczny,
• u małych dzieci dodatkowo – kolka jelitowa, reakcje skórne (wysypka, rumień).

Nietolerancja pokarmowa

Nietolerancja pokarmowa, w przeciwieństwie do alergii, nie ma bezpośredniego związku z układem odpornościowym. Jej występowanie wynika z innych mechanizmów.

Najczęstszą przyczyną nietolerancji pokarmowej jest brak pewnych enzymów (na przykład laktazy – enzymu niezbędnego do trawienia laktozy w jelicie cienkim).

Nietolerancja na pewne produkty może też wynikać z przyczyn farmakologicznych, związanych z działaniem pewnych substancji (na przykład kofeiny i histaminy).

Do najpowszechniejszych nietolerancji pokarmowych należą:

• nietolerancja laktozy,
• nieceliakalna nadwrażliwość na gluten,
• nietolerancja fruktozy,
• nietolerancja histaminy.

Objawy nietolerancji pokarmowej

Objawy nietolerancji pokarmowej są bardzo podobne do dolegliwości, które występują przy alergiach. Dlatego tak ważna jest odpowiednia diagnostyka i szybkie wdrożenie leczenia, polegające na zastosowaniu diety eliminacyjnej.

Dieta eliminacyjna – dla kogo? Diagnostyka

Powyższe objawy, szczególnie te nawracające, są pierwszym sygnałem, że należy udać się do lekarza. Stosowanie diety eliminacyjnej na własną rękę nie jest dobrym pomysłem.

Lekarz zleci odpowiednie badania, które pomogą znaleźć drażniący składnik pożywienia. Przed wprowadzeniem diety eliminacyjnej wykonuje się najczęściej:

• badania na alergię pokarmową, która wywołuje szybkie (natychmiastowe) reakcje alergiczne,
• badania na nadwrażliwości pokarmowe, związane na przykład z przewlekłym stanem zapalnym w jelitach, które wywołują opóźnione reakcje alergiczne,
• badania na nietolerancję pokarmową – na przykład wodorowe testy oddechowe lub pakiet oznaczeń genetycznych.

Na czym polega dieta eliminacyjna? Najważniejsze zasady

Dietą eliminacyjną nazywamy wykluczenie z jadłospisu produktów, które wywołują alergie i nietolerancje pokarmowe.

Dieta eliminacyjna to podstawowa metoda leczenia objawów nietolerancji i alergii. Gdy z badań nie wynika jasno, który składnik uczula, dietę eliminacyjną stosuje się również jako test diagnostyczny.

• Dieta eliminacyjna jako metoda leczenia – odpowiednio zbilansowany jadłospis powoduje złagodzenie lub całkowite ustąpienie objawów alergii i nietolerancji. Poza tym właściwie ułożone dzienne menu, pełne bezpiecznych zamienników, dostarcza organizmowi niezbędnych składników odżywczych.
• Dieta eliminacyjna jako test diagnostyczny –  na mniej więcej dwa tygodnie wyklucza się z menu produkty, które mogą powodować dolegliwości. Gdy objawy alergii ustąpią, zaleca się ponowne wprowadzenie wcześniej wyeliminowanego składnika do diety. Taka prowokacja zazwyczaj wystarcza, aby rozpoznać produkty nietolerowane przez organizm.

Najważniejsze zasady diety eliminacyjnej:

• Jadłospis na diecie eliminacyjnej musi być odpowiednio zbilansowany, zarówno pod względem kaloryczności, jak i składników odżywczych. Dieta eliminacyjna wyklucza niektóre produkty, a czasami nawet całe grupy artykułów spożywczych. W związku z tym pojawia się ryzyko wystąpienia niedoborów pokarmowych.
• Szukaj produktów, które będą bezpiecznymi i odżywczymi zamiennikami wykluczonych pokarmów. Przykładowo: źródłem wapnia są rośliny strączkowe, brokuły, jarmuż i migdały, a zamiast zbóż glutenowych możesz jeść grykę, proso i amarantus.
• Jeśli nie wiesz, jak zbilansować swój jadłospis na diecie eliminacyjnej, skorzystaj z konsultacji dietetycznej (na przykład na stronie internetowej Maczfit).
• Podczas zakupów dokładnie czytaj skład wszystkich produktów spożywczych, nawet tych z napisami „vegan”, „milk-free” i „gluten-free”.
• Jeśli jesteś na diecie bezglutenowej, kupuj produkty ze znakiem przekreślonego kłosa nadanego przez Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej.
• W restauracjach pytaj o kartę alergenów.
• Pamiętaj o reakcjach krzyżowych – jeśli masz uczulenie na mleko krowie, skonsultuj się z lekarzem, czy nie powinieneś usunąć z diety również mleka koziego i owczego.
• Dieta eliminacyjna jest dietą restrykcyjną. Eliminacja określonych produktów może początkowo powodować bóle głowy i uczucie ogólnego zmęczenia. Z czasem organizm przyzwyczai się do nowej diety, a objawy znikną.

Najpopularniejsze diety eliminacyjne

Dieta eliminacyjna występuje pod różnymi postaciami, a najpopularniejsze z nich to: dieta bezglutenowa, dieta bez laktozy, dieta bezmleczna i dieta bezjajeczna.

Zmodyfikowany jadłospis eliminacyjny powinny stosować także osoby chorujące na atopowe zapalenie skóry (AZS).

Sprawdź, jakimi regułami rządzi się każda wymieniona wyżej dieta.

Eliminacyjna dieta bezglutenowa

Gluten jest mieszaniną białek, które wchodzą w skład niektórych zbóż. Ścisłej diety bezglutenowej muszą przestrzegać osoby chorujące na celiakię. Celiakia to choroba autoimmunologiczna, charakteryzująca się trwałą nietolerancją glutenu.

Niektóre osoby same wykluczają gluten z diety, gdy zauważają, że ten składnik działa drażniąco na ich układ pokarmowy.

Eliminacja z diety produktów z glutenem powinna odbywać się pod kontrolą lekarza i/lub dietetyka.

Dieta bezglutenowa wiąże się z eliminacją produktów takich jak:

• pieczywo na bazie mąki pszennej, orkiszowej, żytniej, jęczmiennej, owsianej,
• makarony na bazie mąki pszennej, orkiszowej, żytniej, jęczmiennej i owsianej,
• kasze: kuskus, bulgur, jęczmienna i pęczak,
• wypieki, ciasta, słodycze na bazie mąki pszennej, orkiszowej, żytniej, jęczmiennej i owsianej,
• płatki orkiszowe, jęczmienne, żytnie,
• dania mączne,
• dania zawierające bułkę tartą.

Co zatem można jeść? Ziarna bezglutenowe takie jak: proso, gryka, amarantus, komosa ryżowa, ryż, tapioka, kukurydza.

Dieta bezlaktozowa

Laktoza to cukier mleczny, który organizm rozkłada za pomocą enzymu zwanego laktazą. Nietolerancją pokarmową laktozy nazywamy niedobór laktazy w organizmie.

Dieta bez laktozy wyklucza z jadłospisu mleko krowie i produkty mleczne takie jak:

• koktajle mleczne i inne napoje na bazie mleka,
• lody, sorbety,
• puddingi, sosy z dodatkiem mleka,
• zupy kremowe i śmietankowe z dodatkiem mleka,

W indywidualnych przypadkach również:

• jogurty naturalne,
• śmietany i śmietanki,
• kefiry, maślanki,
• masło, 
• sery twarogowe,
• serki wiejskie i homogenizowane. 

Laktoza w śladowych ilościach znajduje się również w wielu innych produktach spożywczych.

Co pić i jeść, gdy dotyczy Cię nietolerancja laktozy? Przede wszystkim napoje roślinne (sojowe, kokosowe, migdałowe, owsiane), wegańskie jogurty i inne bezlaktozowe odpowiedniki popularnych produktów spożywczych.

Dieta bezmleczna

Kolejna popularna dieta eliminacyjna. Dieta bezmleczna jest bardzo podobna do diety bezlaktozowej. Stosuje się ją najczęściej u osób, które mają alergię na mleko, a konkretnie na białka mleka krowiego. Dieta bezmleczna wyklucza mleko oraz produkty nabiałowe na jego bazie.

Dieta bezjajeczna

Dietę bezjajeczną stosują osoby uczulone na jajka. Głównym założeniem tej diety jest eliminacja jajek i unikanie produktów, które mogą je zawierać.

W kuchni jajka pełnią rolę zagęszczacza, jednak bez problemu można poradzić sobie bez nich. W sklepach znajdziesz obecnie syntetyczne, wegańskie zamienniki jajek. Poza tym świetnym zagęszczaczem do dań i deserów są: siemię lniane i rozgnieciony banan. Warto też wprowadzać do diety nowe pokarmy, na przykład tofucznicę (jajecznicę z tofu).

Dieta eliminacyjna a AZS

Odpowiednio zbilansowana dieta eliminacyjna przynosi sporo korzyści również przy atopowym zapaleniu skóry. W tym przypadku z jadłospisu wyklucza się przede wszystkim mleko i produkty mleczne. Należy także unikać produktów z histaminą, która znajduje się głównie w fermentowanej żywności pochodzenia roślinnego oraz przetworzonych produktach mięsnych.

Małgorzata Brzezińska

Absolwentka dietetyki na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. Doświadczenie zdobywała w warszawskich żłobkach, przedszkolach i szkołach, a także prowadząc warsztaty edukacyjne dla dzieci, młodzieży i dorosłych. W Maczfit odpowiada za prace działu Dietetyki i spójność wszystkich diet z oferty. Prywatnie miłośniczka śródziemnomorskich smaków.