Funkcje wątroby. Jakie role odgrywa wątroba w organizmie człowieka?

Wątroba to ważny narząd w naszym organizmie, który znajduje się w górnej części jamy brzusznej. Jej prawidłowe funkcjonowanie warunkuje dobre zdrowie i kondycję całego organizmu. Z tego tekstu dowiesz się, co robi wątroba i jak wspomóc jej działanie. Przekonasz się także, co szkodzi wątrobie.

Wątroba – największy gruczoł w organizmie człowieka

Wątroba (z greckiego hepar) jest częścią układu pokarmowego i największym gruczołem w naszym organizmie. W wątrobie odbywa się całe mnóstwo ważnych procesów, które wciąż pozostają przedmiotem badań naukowców.

Komórki wątrobowe, czyli wygląd i budowa wątroby

Wątroba umiejscowiona jest w prawym podżebrzu jamy brzusznej pod przeponą, częściowo przechodząc do górnego nadbrzusza i lewego podżebrza. Ma cztery płaty: prawy (największy), lewy, czworoboczny i ogoniasty. Wszystkie cztery płaty pokryte są z zewnątrz przez otrzewną, a sam miąższ – przez włóknistą błonę zwaną torebką wątrobową.

Podział czynnościowy wątroby obejmuje jej osiem segmentów i wynika głównie z podziału naczyń doprowadzających krew.

Kluczowymi elementami w budowie wątroby są komórki wątroby (komórki wątrobowe, hepatocyty), które stanowią około 80% masy narządu. Hepatocyty układają się w beleczki. Sieć beleczek tworzy podstawową strukturę morfologiczną, jaką jest zrazik wątrobowy.

Miejscem szczególnym wątroby jest tak zwana wnęka wątroby. Do wnęki uchodzą żyła wrotna, tętnica wątrobowa właściwa i splot nerwowy, a opuszczają ją przewód wątrobowy wspólny oraz naczynia chłonne.

Krew dopływa do wątroby z dwóch różnych źródeł:

• tętnicą wątrobową (tętnica wątrobowa stanowi około 20-30% dopływu krwi – jest to ukrwienie odżywcze),
• żyłą wrotną (z żyły wrotnej dopływa do wątroby około 70-80% krwi – jest to ukrwienie czynnościowe).

Żyła wrotna zbiera ubogą w tlen (a bogatą w składniki odżywcze) krew z narządów jamy brzusznej, takich jak: śledziona, żołądek i jelita. Przez tętnicę wątrobową właściwą płynie natomiast krew bogata w tlen. To dzięki stałej współpracy żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej narząd może działać poprawnie.

Ze względu na podwójne unaczynienie, a co za tym idzie duże ukrwienie wątroby, narząd ma kolor czerwonobrązowy, choć na rysunkach i grafikach przedstawia się ją w kolorze czerwonym.

Masa gruczołu różni się w zależności od płci. U mężczyzn narząd może ważyć od 1500 do 1700 g, a u kobiet – od 1300 do 1500 g. Wypełnienie krwią zwiększa masę wątroby o dodatkowe 500-800 g.

Poniżej omawiamy szczegółowo cztery główne funkcje wątroby: detoksykacyjną, magazynującą, filtracyjną i odpornościową.

Znaczenie wątroby i jej cztery główne funkcje

Wątroba jako neutralizator toksyn – funkcja detoksykacyjna

Jedną z najważniejszych funkcji naszego największego gruczołu jest rola detoksykacyjna.

• Wątroba neutralizuje toksyny, między innymi z alkoholu i innych używek oraz niektórych leków (głównie barbituranów). Ułatwia usuwanie z organizmu zbędnych produktów przemiany materii.
• Narząd przekształca toksyczny amoniak w mocznik.
• Wątroba niszczy alkohol i nikotynę.
• Wątroba odpowiada za sprzęganie i degradowanie hormonów oraz przemiany leków.
• Bierze udział w dezaktywacji hormonów – zarówno tych pochodzących z zewnątrz, jak i tych produkowanych przez organizm.
• Wątroba neutralizuje, magazynuje i przechowuje substancje szkodliwe i toksyczne dla organizmu. Chodzi głównie o środki chemiczne, takie jak składniki leków, konserwanty z pożywienia oraz środki chemiczne stosowane do uprawy roślin.
• Wątroba wytwarza żółć. Żółć wątrobowa odpowiada za proces trawienia tłuszczów oraz wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E i K). W ciągu doby wątroba może wytworzyć aż 1,5 litra żółci. W skład żółci wchodzą: fosfolipidy, kwasy tłuszczowe, cholesterol, bilirubina, elektrolity, woda i kwasy żółciowe pierwotne (kwas cholowy i chenodeoksycholowy). Żółć powstająca w wątrobie jest magazynowana w pęcherzyku żółciowym i w razie potrzeby transportowana do jelita cienkiego. Z kwasów żółciowych pierwotnych w wyniku przemian w jelicie powstają wtórne kwasy żółciowe (kwas deoksycholowy i litocholowy).
• Wątroba pełni również ważne funkcje w przemianach hemu. Hem jest składnikiem hemoglobiny i innych związków białkowych. Ulega przemianie w bilirubinę, która jest wydalana wraz z żółcią wątrobową. Zwiększone stężenie bilirubiny w organizmie jest przyczyną żółtaczki.

Wątroba jako magazyn energii – funkcja magazynująca

Kolejna rola wątroby polega na magazynowaniu energii, białek i nie tylko.

• Wątroba bierze udział w przekształcaniu węglowodanów w glukozę, przez co wytwarza energię dla organizmu. Węglowodany, które dostarczamy do organizmu wraz z pożywieniem, są rozkładane przez układ pokarmowy do glukozy i magazynowane w postaci zapasowego cukru – glikogenu. Kiedy organizm wykazuje zwiększone zapotrzebowanie na energię, wątroba przekształca glikogen z powrotem w glukozę.
• Wątroba odpowiada za metabolizm tłuszczów przez warunkowanie syntezy lipoprotein, fosfolipidów i cholesterolu (ten ostatni w 80% jest wykorzystywany do wytwarzania kwasów żółciowych). Wątroba rozkłada lipidy do kwasów tłuszczowych.
• Z wątrobą powiązana jest także gospodarka białkowa organizmu. W wątrobie wytwarzana jest znaczna część białek znajdujących się w osoczu (między innymi albuminy oraz liczne białka krzepnięcia). W wątrobie powstają także aminokwasy niezbędne do dalszych syntez oraz – w wyniku rozpadu aminokwasów – ketokwasy i amoniak.
• W wątrobie magazynowane są także witaminy i pierwiastki, czyli substancje niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. W zależności od zapotrzebowania wątroba uwalnia związki do krwi. W gruczole magazynowane są: witamina A, witamina B12, witaminy C i D oraz żelazo i niektóre białka osocza wydzielane do krwi.

Wątroba jako filtr – filtracyjne funkcje wątroby

Wątroba jest także filtrem zużytych czerwonych krwinek i mocznika.

• Narząd odpowiada za przetwarzanie zużytych czerwonych krwinek (erytrocytów). Te części krwinek, które mogą być ponownie wykorzystane, zostają zachowane, a pozostałe są wydalane.
• Wątroba pełni ważną funkcję w syntezie mocznika. Synteza mocznika nosi nazwę dezaminacji. Dezaminacja ma miejsce w wątrobie, choć mocznik powstaje nie tylko w wątrobie, ale również w nerkach. Każdego dnia około 20% mocznika jest usuwane do jelita cienkiego, gdzie ulega przemianie w amoniak. Amoniak transportowany jest z krwią do wątroby, a jego nadmiar ulega tam dezaminacji.

Zdrowa wątroba równa się dobra odporność – funkcje immunologiczne

Na koniec równie istotne funkcje wątroby w zakresie odporności.

• Komórki wątrobowe, dzięki swojej siateczkowej strukturze, filtrują bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty (proces ten nosi nazwę fagocytozy). Następnie szkodliwe cząsteczki i związki ulegają degradacji w komórkach żernych, czyli makrofagach wątrobowych (komórki Browicza-Kupffera), które wydzielają mediatory zapalenia.
• Oprócz wirusów, bakterii, grzybów i pasożytów wątroba wychwytuje także inne cząstki pochodzące z tkanek lub przedostające się z zewnątrz (przede wszystkim z krwią z żyły wrotnej), takie jak: rozpadające się fragmenty komórek, zdenaturowane białka – produkty procesów zapalnych, kompleksy immunologiczne i lipoproteiny.
• Wątroba, dzięki neutralizacji drobnoustrojów, pełni ważną funkcję w kształtowaniu odpowiedzi immunologicznej organizmu.
• Co więcej, w wątrobie wytwarzane są ważne dla przebiegów procesów trawiennych enzymy oraz żółć. Sprawne działanie przewodu pokarmowego jest warunkiem dobrego zdrowia i właściwego działania układu odpornościowego.

Wymieniając funkcje wątroby, nie można zapomnieć także o roli termoregulacyjnej. Krew, po opuszczeniu narządu, jest o około 1 stopień Celsjusza cieplejsza.

Wpływ czynników zewnętrznych na narządy układu pokarmowego, w tym wątrobę

Na funkcje i proces regeneracji wątroby wpływ mają różne czynniki.

Funkcjonowanie wątroby zaburzają między innymi:

• niezdrowa dieta, obfitująca w wysoko przetworzone, tłuste potrawy,
• nadużywanie alkoholu,
• nikotyna,
• przyjmowanie niektórych leków,
• wirusy,
• choroby pasożytnicze,
• zaburzenia wrodzone,
• otyłość,
• nadciśnienie,
• stany zapalne w organizmie.

Marskość wątroby jedną z najczęstszych chorób wątroby

Gdy funkcje wątroby zostają zaburzone, mogą rozwinąć się choroby tego narządu.

Powszechnie występujące choroby wątroby to:

• marskość wątroby,
• ostra niewydolność wątroby,
• alkoholowe choroby wątroby,
• autoimmunologiczne zapalenie wątroby,
• choroba Wilsona,
• przewlekłe zapalenie wątroby – HBV i przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby typu B,
• hemochromatoza,
• stłuszczenie wątroby – niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby,
• ostra porfiria przerywana,
• ostre wirusowe zapalenie wątroby (WZW typu B),
• pierwotna marskość żółciowa wątroby,
• guzy wątroby, rak wątroby,
• polekowe uszkodzenie wątroby.

Zaburzone funkcje wątroby. Objawy i diagnostyka marskości wątroby i innych chorób narządu

Wątroba ma duże zdolności regeneracyjne, nie oznacza to jednak, że należy ignorować objawy, które mogą świadczyć o jej zaburzeniach.

Do częstych objawów, które towarzyszą chorobom tego gruczołu, należą:

• powiększenie wątroby i „ból wątroby” – w rzeczywistości narząd ten nie boli, gdyż nie jest unerwiony; dolegliwości bólowe w okolicy górnego nadbrzusza wynikają z powiększenia rozmiarów wątroby i jej ucisku na otaczającą błonę surowiczą;
• żółtaczka, czyli żółte zabarwienie skóry, błon śluzowych i białek oczu;
• inne objawy skórne, takie jak świąd, tworzenie się zmian pigmentacyjnych i wybroczyn na skórze;
• wzdęcia,
• przewlekła niestrawność,
• nietolerancja tłuszczu i alkoholu,
• zaburzenia przyswajania i wchłaniania związków odżywczych,
• osłabienie, zmęczenie,
• zaburzenia koncentracji,
• spadek masy ciała.

Przy zaawansowanej marskości wątroby pojawia się encefalopatia wątrobowa.

Encefalopatią nazywamy zespół zaburzeń czynności ośrodkowego układu nerwowego, który powstaje w następstwie nagromadzenia się toksyn w organizmie. W skrajnej postaci encefalopatia skutkuje śpiączką wątrobową.

W wyniku długotrwałej marskości może dojść również do zaniku mięśni kończyn dolnych i górnych oraz powiększenia obwodu brzucha (sylwetka „kasztanowego ludzika”). Marskość powoduje także zaburzenia elektrolitowe i zatrzymywanie wody w organizmie (wodobrzusze).

Z kolei przy niewydolności wątroby pojawiają się obrzęki, zaburzenia krzepnięcia krwi oraz krwotoki.

Diagnostyka chorób wątroby

Sygnałami, świadczącymi o chorobach tego gruczołu, są zmiany w morfologii i podwyższone próby wątrobowe. Rutynowe badanie USG jamy brzusznej pozwala wykryć jedną z najczęstszych chorób wątroby, czyli stłuszczenie tego narządu.

Do specjalistycznych badań stosowanych w diagnostyce chorób wątroby należą tomografia i rezonans magnetyczny.

Jak wspomóc prawidłową pracę wątroby?

Leczenie chorób wątroby oparte jest nie tylko na farmakologii, ale również na zmianie stylu życia na zdrowszy.

Zdrowa dieta, ograniczenie używek i zwiększenie aktywności fizycznej są ważne nie tylko w kontekście leczenia, ale również profilaktyki chorób przewodu pokarmowego.

Jak zatem wspomóc prawidłową pracę narządu i uchronić się przed marskością wątroby oraz innymi chorobami przewodu pokarmowego?

Zdrowa dieta

Zdrowa dieta jest oparta na świeżych, jak najmniej przetworzonych produktach (są to głównie produkty pochodzenia roślinnego). Jadłospis powinien być odpowiednio zbilansowany zarówno pod kątem kaloryczności, jak i poszczególnych składników odżywczych.

W menu nie może zabraknąć: świeżych warzyw i owoców, produktów zbożowych, chudego nabiału, mięsa i ryb oraz zdrowych tłuszczów roślinnych.

Dieta dla pacjentów ze schorzeniami wątroby (podobnie jak dieta cholesterolowa) wyklucza z jadłospisu przede wszystkim: żywność wysoko przetworzoną, potrawy tłuste i smażone, tłusty nabiał (mleko, sery i inne tłuste produkty mleczne), tłuste mięsa i ryby, grube kasze i ostre przyprawy. W diecie należy też unikać słodzonych napojów gazowanych.

Ograniczenie używek

Detoksykacja organizmu to proces, z którym organizm może poradzić sobie sam. Jednak potrzebuje do tego sprawnie działającej wątroby.

Używki, takie jak alkohol i nikotyna, znacznie obciążają ten narząd, a spożywane w nadmiarze – mogą powodować upośledzenie jego funkcji. Dlatego w trosce o zdrową wątrobę ogranicz używki, a najlepiej całkowicie je wyeliminuj.

Zwiększenie aktywności fizycznej

Ruch to zdrowie całego organizmu, a więc także naszego największego gruczołu. Odpowiednia dawka ruchu sprzyja regeneracji tego narządu i wspomaga jego prawidłowe funkcjonowanie. 

Małgorzata Brzezińska

Absolwentka dietetyki na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. Doświadczenie zdobywała w warszawskich żłobkach, przedszkolach i szkołach, a także prowadząc warsztaty edukacyjne dla dzieci, młodzieży i dorosłych. W Maczfit odpowiada za prace działu Dietetyki i spójność wszystkich diet z oferty. Prywatnie miłośniczka śródziemnomorskich smaków.