Czym jest dietoterapia?

W wielu wpisach na naszym blogu niejednokrotnie podkreślaliśmy znacznie zdrowej, odpowiednio zbilansowanej diety w kontekście prawidłowego funkcjonowania całego organizmu i zapobiegania schorzeniom dietozależnym. W tym wpisie odpowiemy na pytanie, czym jest dietoterapia i w jakich przypadkach najczęściej jest stosowana. Zapraszamy do lektury!

Dietoterapia, czyli leczenie dietą

Dietoterapia to inaczej terapia dietą. Zmodyfikowany sposób żywienia, dopasowany do potrzeb jednostki, wspomaga leczenie farmakologiczne, ma za zadanie łagodzić dolegliwości chorobowe i/lub ograniczać ryzyko dalszego rozwoju choroby.

Dietoterapia w większości przypadków współistnieje z farmakologią, jednak zdarza się, że jest jedyną formą leczenia (celiakia). Terapia dietą bywa też stosowana w stanach przedchorobowych, kiedy to zmiany w jadłospisie i odpowiednia dyscyplina pacjenta wystarczają, aby zahamować rozwój danej jednostki chorobowej (wysoki cholesterol).

Współpraca lekarza i dietetyka

Dietoterapia powinna odbywać się w ścisłej współpracy lekarza i dietetyka. Lekarz zleca badania, analizuje wyniki i na ich podstawie dobiera formę leczenia. Dietetyk pomaga ułożyć odpowiednio zbilansowany, zdrowy jadłospis.

W dietoterapii stosuje się głównie diety eliminacyjne. Jadłospis eliminacyjny wyklucza lub ogranicza szkodzące pacjentowi artykuły spożywcze lub całe grupy produktów spożywczych. Doświadczony dietetyk nie tylko dopasowuje nowe menu do zapotrzebowania energetycznego pacjenta, ale również pomaga znaleźć zdrowe i wartościowe zamienniki wykluczonych produktów.

Jakie badania analizuje się w dietoterapii?

• pełną morfologię krwi z rozmazem,
• krzywą cukrową i krzywą insulinową,
• próby wątrobowe,
• badania poziomu hormonów,
• lipidogram,
• oznaczenie poziomu żelaza, wybranych witamin we krwi (np. B12 w przypadku stosowania diety wegańskiej),
• badanie ogólne moczu.

Dietoterapia – przy jakich chorobach?

Dietoterapię stosuje się przy schorzeniach, takich jak:

• choroba refluksowa przełyku,
• choroba wrzodowa,
• zespół jelita drażliwego,
• SIBO,
• alergie pokarmowe,
• nietolerancje pokarmowe,
• celiakia,
• otyłość,
• cukrzyca,
• insulinooporność,
• anemia,
• przewlekła choroba nerek,
• dna moczanowa,
• przewlekłe zapalenie trzustki,
• choroba Hashimoto,
• nadciśnienie tętnicze,
• miażdżyca,
• różne rodzaje nowotworów,
• trądzik
• i inne.

Jak łatwo zauważyć, odpowiednia dieta odgrywa istotną rolę w leczeniu wielu chorób.

Cele dietoterapii

Dietoterapia ma za zadanie:

• zredukować towarzyszące chorobie dolegliwości,
• uzupełnić niedobory występujące przy chorobach,
• odżywić organizm i dodać mu sił,
• pomagać farmakoterapii,
• unormować wyniki badań krwi i moczu,
• ograniczyć dalszy rozwój choroby,
• pomóc pacjentowi szybciej wrócić do zdrowia,
• poprawić jakość życia pacjenta.

Przykłady dietoterapii

#1 Choroba refluksowa przełyku i lekkostrawna dieta o kontrolowanej zawartości kwasów tłuszczowych

Na początek przyjrzymy się diecie lekkostrawnej stosowanej po różnego rodzaju zabiegach chirurgicznych, w chorobach przewodu pokarmowego (refluks, stany zapalne błony śluzowej żołądka i jelit, nowotwory) i w chorobach infekcyjnych przebiegających z gorączką.

Dietoterapia w tych przypadkach ma na celu odciążyć przewód pokarmowy lub chory narząd i złagodzić dolegliwości trawienne. Jednocześnie należy pamiętać o dostarczaniu organizmowi niezbędnych substancji odżywczych, aby pacjent szybciej wrócił do zdrowia.

Główne ograniczenia w lekkostrawnym jadłospisie dotyczą potraw tłustych, ciężkostrawnych, wzdymających i ostrych, czyli takich, które długo się trawią i zalegają w przewodzie pokarmowym. Stosując dietę łatwostrawną, należy także unikać produktów z wysoką zawartością błonnika. U chorego człowieka błonnik działa drażniąco na błonę śluzową jelit i nasila nieprzyjemne dolegliwości. Posiłki diety lekkostrawnej często podaje się w zmienionej konsystencji (warzywa są obrane, ugotowane i rozdrobnione, aby zmniejszyć ilość błonnika i ułatwić strawność).

Z kolei chorym na IBS, czyli zespół jelita drażliwego, zaleca się dietę FODMAP, czyli jadłospis z ograniczeniem łatwo przyswajalnych węglowodanów. Węglowodany, takie jak fruktoza, galaktoza, laktoza, fruktany, galaktany i poliole, szybko i silnie fermentują w jelitach. W jelicie cienkim powodują zwiększone wchłanianie wody, a co za tym idzie – bóle brzucha i uczucie przelewania. W  jelicie grubym dochodzi do fermentacji związków. Na skutek tego procesu powstają takie gazy jak: wodór, dwutlenek węgla i metan. To właśnie te gazy powodują wzdęcia i inne przykre dolegliwości u osób cierpiących na IBS.

#2 Alergia na mleko, nietolerancja laktozy i dieta bez nabiału

Dietoterapia stosowana jest także przy różnych alergiach i nietolerancjach pokarmowych. W tym artykule jako przykład podamy alergię na mleko i nietolerancję laktozy.

Czym właściwie różni się nietolerancja od alergii pokarmowej?

Nietolerancja pokarmowa to niezdolność organizmu do pełnego przetworzenia danego pokarmu. Konkretne składniki pokarmu wywołują specyficzne reakcje, a cały mechanizm odbywa się bez udziału układu odpornościowego. Objawy mogą pojawiać się nawet po kilku dniach i potrafią być niespecyficzne, często wykrywane są dopiero podczas badań. Przyczyny nietolerancji pokarmowej mogą być genetyczne lub nabyte. Niektóre nietolerancje pokarmowe pojawiają się w wyniku braku enzymu niezbędnego do rozłożenia w jelitach danego składnika. W przypadku nietolerancji laktozy chodzi o enzym zwany laktazą.

Za występowaniem alergii stoją mechanizmy autoimmunologiczne i związana z nimi niewłaściwa reakcja organizmu. Układ odpornościowy reaguje na białko z nabiału tak, jakby było patogenem infekującym organizm. Objawy alergii mogą być podobne do nietolerancji, gdyż po spożyciu mleka również występuje wiele dolegliwości ze strony układu pokarmowego (ból brzucha, zaparcia, biegunka). Jednak objawy skazy białkowej to również dolegliwości skórne i oddechowe, które nie mają nic wspólnego z mechanizmami nietolerancji.

Dietoterapia w obu przypadkach odbywa się przy pomocy odpowiednio zbilansowanego jadłospisu bez nabiału. Niedobory białka uzupełnia się nasionami roślin strączkowych i różnymi rodzajami zbóż. Zapotrzebowanie na inne składniki odżywcze pokrywają warzywa, owoce, ryby, oleje roślinne oraz orzechy i pestki. Zalecenia na diecie bezmlecznej uwzględniają także różne napoje i produkty roślinne zrobione na przykład z soi i wzbogacane witaminami oraz składnikami mineralnymi (cynk, magnez, wapń i inne).

#3 Nadciśnienie tętnicze a dieta DASH

Współczesna dieta ściśle związana jest z chorobami układu krążenia. W dzisiejszych czasach mamy szeroki dostęp do żywności wysoko przetworzonej, a w niej znajdują się duże ilości cukru, soli i tłuszczu. Najbardziej szkodliwe są tłuszcze trans. Spożywanie wysoko przetworzonych dań i przekąsek w nadmiarze prowadzi do odkładania się tłuszczu w organizmie, a to z kolei ma wpływ nie tylko na masę ciała, ale również układ krwionośny.

Nadciśnienie i miażdżyca to jedne z najczęściej występujących chorób układu sercowo-naczyniowego. Jednym ze sposobów ich leczenia, poza lekami hipotensyjnymi, jest zmiana stylu życia – regularna aktywność fizyczna, wyeliminowanie używek, unikanie stresu oraz odpowiednia dieta. W nadciśnieniu szczególnie polecana jest dieta DASH (Dietary Approaches To Stop Hypertension), która w połączeniu z niewielką restrykcją kaloryczną i aktywnością fizyczną przynosi spektakularne efekty.

Dieta DASH i podobna do niej dieta śródziemnomorska uważane są za najzdrowsze sposoby odżywiania na świecie. Codzienne żywienie bazuje na warzywach, owocach i jak najmniej przetworzonych produktach. Program DASH wiąże się także z ograniczeniem tłuszczu pochodzenia zwierzęcego na rzecz zdrowych tłuszczów roślinnych. Dietę DASH warto stosować również w profilaktyce (nie tylko hiperlipidemii, miażdżycy czy nadciśnienia, ale i otyłości).

#4 Cukrzyca i insulinooporność a dieta normowęglowodanowa

Na koniec sposób żywienia, który sprawdza się w leczeniu cukrzycy i insulinooporności. Choroby te dotykają dużą część społeczeństwa i to niezależnie od wieku czy płci.

Pod nazwą „dieta normowęglowodanowa” kryje się jadłospis z ograniczoną podażą węglowodanów prostych, przy jednoczesnym uwzględnieniu dużej ilości błonnika pokarmowego. W praktyce oznacza to znaczne ograniczenie nie tylko żywności wysoko przetworzonej i słodyczy, ale także suszonych owoców, niektórych gatunków owoców świeżych (takich jak winogrona, czereśnie, banany, gruszki) oraz płatków śniadaniowych, dżemów i jogurtów owocowych. Zdrowe menu bazuje na wysokogatunkowym mięsie, świeżych rybach, dobrej jakości nabiale, olejach roślinnych, produktach pełnoziarnistych, strączkach, warzywach i owocach o niskiej zawartości fruktozy. 

Alternatywą dla diety zgodnej z zaleceniami przy cukrzycy i insulinooporności jest jadłospis ketogeniczny (ale tylko wtedy, kiedy standardowo zalecana dieta nie przynosi rezultatów).

W jadłospisie keto następuje zwiększenie podaży tłuszczu, zmniejszenie ilości węglowodanów i podaż białka na poziomie wyznaczonym przez normy.

Niskie spożycie węglowodanów wprowadza organizm w stan ketozy żywieniowej, w którym podstawowym źródłem energii dla wszystkich komórek ciała, w tym mózgowych, stają się ciała ketonowe (produkty metabolizmu tłuszczu), a nie glukoza (produkt metabolizmu węglowodanów). Zjawisko ketozy może więc wspierać spalanie tkanki tłuszczowej (leczenie otyłości). Poza tym ketoza ogranicza ryzyko zaburzeń gospodarki insulinowej (reguluje wydzielanie insuliny), a posiłki białkowo-tłuszczowe dają wrażenie sytości na dłużej.

Czy można stosować dietoterapię u osób zdrowych?

Dietoterapia zawsze powinna być prowadzona pod kontrolą lekarza i/lub dietetyka.

Żywienie zdrowego człowieka opiera się o zasady zdrowego odżywiania opracowane przez Światową Organizację Zdrowia. Jeśli nie zmagasz się z żadną chorobą, nie musisz stosować diet eliminacyjnych. Odradzamy również stosowanie na własną rękę różnych diet alternatywnych (na przykład jadłospisów niskokalorycznych, głodówek i monodiet) w celu redukcji masy ciała.

Warto jednak pamiętać, że elementem zdrowego trybu życia jest profilaktyka. Dotyczy to zarówno regularnych badań lekarskich, jak i zdrowej diety. Odpowiednio zbilansowany jadłospis, bazujący na zdrowych i nisko przetworzonych produktach, pomoże Ci ograniczyć ryzyko wystąpienia chorób dietozależnych.

Agata Sobczak

Absolwentka żywienia człowieka i oceny żywności na SGGW w Warszawie. Szczególnie interesuje się dietoterapią przy zaburzeniach metabolicznych (insulinooporność i cukrzyca) i hormonalnych (choroby tarczycy). Chętnie poszerza swoją wiedzę na szkoleniach, kursach i warsztatach. W Maczfit odpowiada za posiłki #less carbs z diety z wyborem dań oraz diety Diabetic i Hypo Hashimoto. Zamiłowanie do dietetyki odkryła studiując na kierunku gastronomia i hotelarstwo. W wolnych chwilach uwielbia gotować. W kuchni często eksperymentuje zmieniając popularne potrawy w ich zdrowsze wersje.