Choroby cywilizacyjne – czym są i jak im zapobiegać?

Choroby cywilizacyjne stanowią główną przyczynę zgonów na świecie. W tym artykule poznamy bliżej przyczyny i przykłady chorób cywilizacyjnych. Odpowiemy także na pytanie: w jaki sposób im zapobiegać?

Ogólna charakterystyka chorób cywilizacyjnych

Choroby cywilizacyjne (inaczej: choroby społeczne, choroby XXI wieku) to ogólna nazwa schorzeń, mających charakter przewlekły, które związane są z postępem cywilizacyjnym i współczesnym trybem życia.

Do rozwoju chorób cywilizacyjnych przyczyniają się ciągły rozwój cywilizacji i panujący globalnie styl życia. Ich występowanie jest szczególnie powszechne w krajach rozwiniętych, gdzie codzienność zdominowana jest przez przewlekły stres, używki, brak aktywności fizycznej i niezdrowe odżywianie.

Do chorób cywilizacyjnych zaliczamy schorzenia układu krążenia, trawiennego i oddechowego. Chorobami cywilizacyjnymi są także schorzenia metaboliczne, autoimmunologiczne i neurodegeneracyjne.

Według badaczy choroby cywilizacyjne są przyczyną śmierci około 40 milionów osób rocznie na świecie (co stanowi około 70% wszystkich zgonów).

Brak aktywności fizycznej, niezdrowa dieta i inne przyczyny chorób cywilizacyjnych

Do głównych czynników ryzyka wystąpienia chorób cywilizacyjnych zaliczamy:

• siedzący tryb życia i brak aktywności fizycznej,
• niezdrową dietę, bazującą głównie na żywności tłustej i wysoko przetworzonej,
• używki – palenie papierosów, picie alkoholu i inne,
• przewlekły stres,
• zanieczyszczenie środowiska naturalnego, w szczególności zanieczyszczenia powietrza i wód,
• promieniowanie jonizujące.

Jakie schorzenia zaliczamy do grupy chorób cywilizacyjnych?

Choroby sercowo-naczyniowe, takie jak miażdżyca i nadciśnienie tętnicze

Z powodu chorób układu krążenia umiera każdego roku 17,7 miliona osób, co czyni je najbardziej śmiertelnymi chorobami na świecie.

Do chorób układu krążenia zaliczamy: zawał serca, udar mózgu, niewydolność serca, miażdżycę i nadciśnienie tętnicze. Niektóre schorzenia mogą powodować inne, na przykład choroba niedokrwienna serca jest następstwem nieleczonej miażdżycy naczyń krwionośnych, a nadciśnienie tętnicze może prowadzić do zawału serca.

Wśród głównych przyczyn chorób sercowo-naczyniowych wyróżniamy: stres, używki, niezdrową dietę, niski poziom aktywności fizycznej i czynniki genetyczne.

Przykładem powszechnie występującej choroby układu krążenia jest nadciśnienie – dotyka ono nawet 1/3 dorosłych na świecie. Co gorsza, może nie dawać oczywistych objawów (i wiele osób nie wie, że cierpi na tę chorobę). Nadciśnienie przyczynia się do około połowy zgonów z powodu udaru mózgu i niewydolności serca.

Jednym ze sposobów leczenia nadciśnienia, poza lekami hipotensyjnymi (obniżającymi ciśnienie tętnicze krwi), jest zmiana stylu życia – regularna aktywność fizyczna, rzucenie palenia, unikanie stresu oraz odpowiednia dieta. W nadciśnieniu szczególnie polecana jest dieta DASH, która w połączeniu z niewielką restrykcją kaloryczną i aktywnością fizyczną przynosi doskonałe efekty.

Choroby cywilizacyjne związane z metabolizmem – otyłość i cukrzyca

Schorzenia metaboliczne to kolejne choroby XXI wieku.

Otyłość jest poważną chorobą cywilizacyjną, która dotyka ludzi w różnym wieku (coraz częściej również dzieci). W przypadku otyłości mówimy o nadmiernym gromadzeniu się tkanki tłuszczowej. Nadmiar tkanki tłuszczowej stwarza zagrożenie licznych powikłań zdrowotnych.

Nieleczona otyłość skutkuje wieloma zaburzeniami i to na różnych płaszczyznach. Wyższa zawartość tkanki tłuszczowej powoduje zmiany w sylwetce. Dodatkowe kilogramy i nagromadzenie się tłuszczu negatywnie wpływają na figurę, a co za tym idzie – samoocenę i nastrój. Do tego dochodzą zaburzenia prawidłowego funkcjonowania całego organizmu, które mogą być początkiem innych bardzo niebezpiecznych chorób. Wśród najczęstszych powikłań otyłości wymieniamy: upośledzenie układu pokarmowego (refluks), nieprawidłową tolerancję glukozy (cukrzycę), bezdech senny, astmę, zespół policystycznych jajników, upośledzenie narządu ruchu oraz choroby układu sercowo-naczyniowego (nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca).

Otyłość należy traktować jak każdą inną chorobę przewlekłą. Oznacza to regularne badania i wizyty u specjalistów. Jeśli Twoje BMI budzi wątpliwości lub zauważasz u siebie nagromadzenie tkanki tłuszczowej, skonsultuj się z lekarzem pierwszego kontaktu. Po wykonaniu zleconych badań specjalista wdroży odpowiednie leczenie. Otyłość u dzieci należy leczyć pod okiem pediatry. Podstawą leczenia otyłości i nadwagi są redukcja masy ciała i zdrowe odżywianie.

Do chorób przewlekłych zaliczamy także cukrzycę.

Cukrzyca jest zespołem różnych chorób metabolicznych, które cechują się hiperglikemią (przecukrzeniem). O nieprawidłowym wyniku glikemii na czczo mówimy gdy stężenie glukozy w osoczu wynosi 100–125 mg/dl. Wynik taki wymaga dalszej diagnostyki.

Nieleczona cukrzyca może prowadzić do uszkodzenia małych naczyń tętniczych, nerwów oraz różnych narządów.

Do chorób XXI wieku zaliczamy cukrzycę typu 2. W cukrzycy typu 2 organizm wytwarza insulinę, ale staje się odporny na jej działanie. Pierwszą fazą choroby jest insulinooporność, czyli stan, w którym organizm wytwarza duże ilości insuliny i ma obniżoną wrażliwość na jej działanie. Osoby zmagające się z insulinoopornością mają problem, aby utrzymać prawidłowy poziomu cukru we krwi. Może to skutkować przewlekłą hiperglikemią oraz prowadzić do rozwoju stanu przedcukrzycowego i cukrzycy typu 2.

Wśród przyczyn rozwoju cukrzycy typu 2 znajdują się czynniki środowiskowe, takie jak: nadwaga, otyłość, zła dieta, niski poziom aktywności fizycznej, palenie papierosów i picie alkoholu.

Choroby układu oddechowego, takie jak astma

Choroby cywilizacyjne mogą dotyczyć także układu oddechowego. W tym przypadku do ich powstawania dochodzi najczęściej z powodu stosowania używek i zanieczyszczenia środowiska.

Smog jest coraz częstszą przyczyną przedwczesnych zgonów w krajach wysoko rozwiniętych. Długotrwałe narażenie na zanieczyszczenie powietrza smogiem może powodować schorzenia, takie jak: rak płuc, alergia, astma i przewlekła obturacyjna choroba płuc.

Chorobom cywilizacyjnym, związanym z układem oddechowym, sprzyjają także używki, w szczególności palenie papierosów. Dym tytoniowy drażni i uszkadza błonę śluzową krtani, prowadząc do objawów przewlekłego zapalenia krtani, jak również raka krtani. Dym działa szkodliwie także na pozostałe odcinki dróg oddechowych, powodując ich obrzęki i utrudniając przepływ powietrza.

Choroby cywilizacyjne – nowotwory

Choroby serca i układu krążenia, schorzenia metaboliczne, choroby układu oddechowego i nowotwory – te cztery grupy chorób cywilizacyjnych są najczęstszymi przyczynami zgonów na świecie.

Nowotwór powstaje przez niekontrolowany wzrost komórek, które tworzą guzy lub nacieki nowotworowe. Choroby nowotworowe mogą mieć podłoże genetyczne lub środowiskowe.

Najczęściej występujące choroby nowotworowe to: rak jelita grubego, rak płuc, rak żołądka i wątroby.

Choroby autoimmunologiczne, takie jak Hashimoto

Zła dieta, ciągły stres i niska aktywność fizyczna mogą przyczyniać się także do rozwoju chorób o podłożu autoimmunologicznym, takich jak Hashimoto.

Hashimoto to szczególny rodzaj niedoczynności tarczycy, nazywany przewlekłym autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy, który spowodowany jest zaburzonym działaniem układu odpornościowego.

W przebiegu Hashimoto dochodzi do stopniowego niszczenia komórek tarczycy. Gruczoł zaczyna zmniejszać swoją objętość, produkuje coraz mniej hormonów, przez co chorzy zaczynają doświadczać objawów niedoczynności, głównie permanentnego uczucia zimna, wypadania włosów, suchej skóry oraz w wielu przypadkach również gwałtownego wzrostu masy ciała.

Choroby neurodegeneracyjne – choroba Alzheimera i Parkinsona

Kolejne choroby cywilizacyjne związane są z zaburzeniami układu nerwowego.

Choroby, takie jak Alzheimer i Parkinson, prowadzą do postępującej utraty neuronów w mózgu i związane są z upośledzeniem funkcji poznawczych i ruchowych.

Choroby psychiczne, takie jak depresja

Zaburzenia psychiczne bywają nazywane „plagą XXI wieku”. Bez wątpienia należą do chorób cywilizacyjnych.

Ciągły stres, nadmiar obowiązków, przebodźcowanie i poczucie osamotnienia przyczyniają się nie tylko do powstawania nałogów, ale również zaburzeń psychicznych. Zaburzenia lękowe prowadzą do poważnych problemów głównie w sferze emocjonalnej i społecznej. Depresja diagnozowana jest obecnie u coraz młodszych osób, które nie radzą sobie z wyzwaniami współczesności.

Profilaktyka chorób cywilizacyjnych

Choroby cywilizacyjne mogą być bardzo niebezpieczne. Z tej przyczyny ich prewencja odgrywa bardzo istotną rolę w codziennym życiu.

Leczenie chorób cywilizacyjnych musi odbywać się pod kontrolą lekarza, z kolei o profilaktykę każdy może zadbać samodzielnie. Jak to zrobić? Prowadząc zdrowy, aktywny styl życia.

Choroby cywilizacyjne a dieta

To, co spożywamy na co dzień, wpływa zarówno na nasze zdrowie fizyczne, jak i psychiczne.

Zdrowe odżywianie to jadłospis odpowiednio zbilansowany zarówno pod względem kalorycznym, jak i odżywczym.

Zapotrzebowanie kaloryczne (energetyczne) to liczba kilokalorii (energii), jakiej dziennie potrzebuje organizm, aby prawidłowo funkcjonować.

Aby ułożyć zdrową dietę, warto wiedzieć, ile kilokalorii dziennie potrzebujemy. Dlaczego? Stosowane przez długi czas diety niskoenergetyczne (poniżej dziennego zapotrzebowania na kilokalorie) powodują zmęczenie, osłabienie, problemy z koncentracją i mogą prowadzić do niedoborów pokarmowych. Z kolei źle zbilansowane diety wysokoenergetyczne (powyżej zapotrzebowania) sprawiają, że nadprogramowy tłuszcz odkłada się w organizmie w postaci tkanki tłuszczowej. To z kolei prowadzi do nadwagi i zwiększa ryzyko otyłości.

Równie ważne jest zbilansowanie diety pod względem odżywczym.

Aby zadbać o zbilansowane  jedzenie, warto nauczyć się komponowania posiłków z różnych grup artykułów spożywczych. Do prawidłowego funkcjonowania organizmu niezbędne są: węglowodany, białka, zdrowe tłuszcze oraz witaminy i składniki mineralne (we właściwych proporcjach). W klasycznej diecie nie może zabraknąć również błonnika – związku niezbędnego do prawidłowego działania przewodu pokarmowego, którego właściwa podaż działa ochronnie na układ pokarmowy i ogranicza ryzyko nowotworu jelita grubego.

Podstawę klasycznej zdrowej diety powinny stanowić warzywa i owoce, pełnoziarniste produkty zbożowe, chudy nabiał, dobrej jakości mięso i przetwory mięsne, ryby (tłuste i chude), oleje roślinne, nasiona roślin strączkowych, orzechy i pestki.

Aby zachować zdrowie, wysoko przetworzona żywność (fast-food, gotowe dania, słodycze, słone przekąski, napoje gazowane) powinna zostać ograniczona do minimum. Należy również zwrócić uwagę na podaż tłuszczu w diecie. Zgodnie z rekomendacjami dietetyków tłuszcze zwierzęce należy zastępować roślinnymi. Wysoka podaż tłuszczów nasyconych i trans zwiększa ryzyko chorób-sercowo naczyniowych (choroby serca, nadciśnienie i inne).

Prowadząc zdrowy tryb życia, należy znacznie ograniczyć, a najlepiej całkowicie wyeliminować, używki.

Choroby cywilizacyjne a regularna aktywność fizyczna

Siedzący tryb życia sprzyja rozwojowi wielu chorób cywilizacyjnych, takich jak otyłość, cukrzyca czy nadciśnienie. Uprawiając regularną aktywność fizyczną, zadbasz o organizm kompleksowo – zarówno w sferze fizycznej, jak i psychicznej.

Jeśli do tej pory nie byłeś zbyt aktywny fizycznie, zacznij od ćwiczeń o lekkim i umiarkowanym stopniu intensywności, które sprawiają Ci przyjemność. Może to być spacer, rolki, taniec, pływanie lub joga. Danego dnia nie masz czasu na trening? Wybierz spontaniczną aktywność fizyczną – skorzystaj z dobrej pogody i jedź do pracy na rowerze lub zamiast windy wybierz schody.

Budowanie nowych nawyków zawsze wymaga systematyczności. Nie inaczej jest z aktywnością fizyczną. Jeśli będziesz działać regularnie (na przykład trzy/cztery razy w tygodniu), z czasem z pewnością zauważysz pierwsze efekty ćwiczeń i zaczniesz zwiększać ich intensywność.

Choroby cywilizacyjne a stres

Stres jest wrogiem zdrowego stylu życia. Negatywnie wpływa na kondycję organizmu i zwiększa ryzyko chorób cywilizacyjnych, takich jak depresja.

Jak zadbać o układ nerwowy i wprowadzić zdrowe nawyki, które pomogą zredukować stres? Na początek przeanalizuj swoją codzienność i sytuacje, które Cię stresują. Jeśli to możliwe, postaraj się ograniczyć ekspozycję na nie. Jeśli nie – zadbaj o ciało i ducha, wprowadzając nowe nawyki, które ukoją Twoje nerwy.

Nie ma jednego magicznego klucza do lepszego samopoczucia. Jednym pomaga gorąca kąpiel, inni wolą słuchać ulubionej muzyki. Jeszcze inni wyciszają się podczas czytania książki lub medytacji. Jednym z popularniejszych sposobów radzenia sobie ze stresem jest aktywność ruchowa.

Na co dzień warto dbać także o higienę snu i work-life balance tak, aby praca zawodowa nie zdominowała naszego życia.

Zdrowie psychiczne jest tak samo ważne jak zdrowe ciało. Jeśli przytłaczają Cię sytuacje stresowe, czujesz ciągłe napięcie i nie radzisz sobie z emocjami, nie wahaj się i skorzystaj z konsultacji ze specjalistą.

Regularne badania lekarskie

Nawet jeśli na co dzień cieszysz się dobrym zdrowiem, przynajmniej raz na rok powinieneś wykonywać badania krwi.

Na liście podstawowych badań są także: badania moczu i pomiar ciśnienia tętniczego. Im jesteś starszy, tym lista badań kontrolnych będzie dłuższa. Panowie muszą pamiętać o regularnych badaniach jąder i prostaty. W przypadku kobiet lista obejmuje między innymi: cytologię, USG ginekologiczne i USG piersi.

Większość opisanych w tym artykule chorób to schorzenia przewlekłe, które rozwijają się stopniowo. Dlatego tak ważna jest regularna kontrola stanu swojego zdrowia. Wczesne wykrywanie chorób zwiększa szansę na długie życie!

Barbara Szczepańska-Więcławek