Czym jest ortoreksja?

Ortoreksja to zaburzenie odżywiania, które nie zostało jeszcze oficjalnie zakwalifikowane jako jednostka chorobowa, ale już dotyka coraz szersze grono osób (w szczególności kobiet). Czym jest ortoreksja? Co różni ją od innych zaburzeń odżywiania? W jaki sposób zdiagnozować i leczyć ortoreksję? Na te i inne pytania odpowiemy w niniejszym artykule.

Ortoreksja – obsesja na punkcie zdrowego odżywiania

Ortoreksja (orthorexia nervosa) to obsesyjne dbanie o jakość spożywanych produktów i wybieranie tylko tych uważanych przez ortorektyka za zdrowe.

Ortoreksja, podobnie jak anoreksja czy bulimia, jest już zaliczana do zaburzeń odżywiania. Między poszczególnymi chorobami występują jednak znaczące różnice.

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) to oddzielna jednostka chorobowa, która polega na świadomym i rygorystycznym ograniczeniu spożywania posiłków. Najczęściej wynika z problemów z samooceną i zaburzoną percepcją własnego ciała. Z kolei bulimia to zaburzenie odżywiania przypominające kompulsywne objadanie się. W bulimii występują niekontrolowane napady jedzenia (wręcz obżarstwa), po których pojawiają się zachowania kompensacyjne (wymioty, zażywanie środków przeczyszczających).

Ortoreksja również jest schorzeniem o podłożu psychicznym, które może znacznie utrudniać codzienne funkcjonowanie.

Ortorektyk nie skupia się jednak na ilości jedzenia (jego celem zazwyczaj nie jest utrata masy ciała), a na jakości spożywanych produktów. Według niego spożywanie zdrowej żywności ma być gwarancją zachowania zdrowia, uniknięcia chorób i przedłużenia życia. Problem polega na tym, że obsesja na punkcie zdrowego odżywiania wpływa na stan zdrowia – zarówno psychicznego, jak i fizycznego. Ortorektycy eliminują z jadłospisu nie tylko niezdrowe produkty żywnościowe, ale również te, które powinny znaleźć się w odpowiednio zbilansowanym jadłospisie.

Historia Stevena Bratmana

Pojęcie „ortoreksja” po raz pierwszy zostało użyte w 1997 roku przez amerykańskiego lekarza Stevena Bratmana. Bratman w swojej książce „W szponach zdrowej żywności” opisał swoją historię. Jako dziecko chorował na alergię i musiał przestrzegać ścisłej diety. Po pewnym czasie zauważył u siebie lęk przed produktami, które mogą mieć negatywny wpływ na jego zdrowie. Podobne zachowania Bratman zaobserwował u swoich pacjentów, którzy z powodu różnych chorób byli zmuszeni przestrzegać rygorystycznej diety. Na podstawie tych wszystkich doświadczeń opisał zjawisko ortoreksji, które dziś – w dobie mediów społecznościowych – nabiera nowego znaczenia.

Przyczyny zaburzeń odżywiania

Jakie są przyczyny ortoreksji?

Zaburzenia odżywiania mogą mieć podłoże biologiczne, społeczne lub psychologiczne.

Nasze zachowania żywieniowe uwarunkowane są między innymi historią rodzinną czy chorobami wieku dziecięcego. Obsesyjne skupienie się na „zdrowym i czystym” jedzeniu może wynikać także z perfekcjonistycznych cech osobowości.

Rozwojowi orthorexia nervosa sprzyjają czynniki środowiskowe: media społecznościowe i promowane w nich kanony piękna, wszechobecny konsumpcjonizm i niezwykle rozwinięty rynek suplementów diety.

Ortoreksja ma jednak najczęściej podłoże psychologiczne. Osoba chora zmaga się z niską samooceną, często towarzyszą jej traumy z przeszłości (dotyczące odżywiania, ale nie tylko). Do tego dochodzi jej perfekcjonistyczna natura, skłonność do obsesji i poczucia ciągłej kontroli. Osoby cierpiące na ortoreksję często mają zdiagnozowany inny wariant zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych.

Ortoreksja – objawy

Ortoreksja może zaczynać się niewinnie i nie wzbudzać żadnych podejrzeń. W końcu czytanie etykiet produktów spożywczych, wybieranie żywności nisko przetworzonej i zwracanie uwagi na jakość posiłków i ich wartość kaloryczną to sygnały świadczące o tym, że jesteśmy świadomymi konsumentami. Problem pojawia się wtedy, gdy racjonalne zachowanie zmienia się w obsesję, a z jadłospisu eliminowane są kolejne grupy produktów.

Kiedy zdrowe odżywianie zmienia się w obsesję? Ortoreksja i jej objawy, które powinny niepokoić:

• obsesja dotycząca pochodzenia żywności – gdzie i jak została przygotowana,
• niechęć do spożywania posiłków, które przygotował ktoś inny,
• obsesyjne obawy dotyczące bezpieczeństwa żywności,
• natrętne myśli na temat zdrowego jedzenia,
• przesadna dbałość o wszystkie szczegóły związane z przyjmowaniem pożywienia,
• nadmierne analizowanie etykiet produktów spożywczych,
• osąd tych, którzy wybierają niezdrowe (według ortorektyka) produkty spożywcze,
• wyrzuty sumienia po zjedzeniu produktów niedozwolonych,
• wyeliminowanie niezdrowych produktów wraz ze stopniową rezygnacją z całych grup produktów,
• wycofanie się z życia społecznego – całe życie kręci się wokół jedzenia, a planowanie jadłospisu jest wręcz nałogiem.

Osoby z zaburzeniem eliminują z jadłospisu nie tylko żywność wysoko przetworzoną, zawierającą duże ilości cukru prostego, tłuszczu trans i soli, ale także:

• drób i nabiał, gdyż te produkty mogą zawierać hormony i antybiotyki,
• czerwone mięso – ze względu na ryzyko wystąpienia pasożytów,
• wędliny, gdyż mogą zawierać szkodliwe związki (np. azotyny),
• warzywa i owoce – ze względu na pestycydy,
• ryby, gdyż w ich składzie mogą znajdować się metale ciężkie.

Ortoreksja – objawy na późniejszym etapie

Wraz z rozwojem tego zaburzenia odżywiania pojawiają się następujące skutki:

• niedożywienie i niedobory pokarmowe oraz wynikające z nich:
• bóle i zawroty głowy,
• nudności,
• przewlekłe zmęczenie,
• zaburzenia pracy jelit,
• zwiększona podatność na zakażenia,
• problemy z koncentracją i pamięcią,
• zaburzenia hormonalne,
• utrata masy ciała,
• anemia,
• osteoporoza,
• dysfunkcje życia społecznego – unikanie spotkań towarzyskich, izolacja społeczna, problemy społeczne,
• obniżony nastrój, ciągłe poczucie winy, niska samoocena.

Kiedy spożywanie zdrowej żywności zmienia się w obsesję, czyli diagnoza ortoreksji

Znasz już przyczyny, objawy ortoreksji. Skąd zatem wiedzieć, czy zachowania uważane powszechnie za zdrowe nie są już zaburzeniem?

Dobrym narzędziem diagnostycznym, używanym do rozpoznawania ortoreksji, jest kwestionariusz ORTO-15, składający się z 15 pytań dotyczących zdrowia, jedzenia i przygotowywania posiłków.

Osoba badana określa swoje zachowanie i odpowiada zgodnie ze skalą Likerta: „zawsze”, „często”, „czasami”, „nigdy”. Skala jest następnie punktowana od 1 do 4.

Narzędzie nie jest jednak bez wad, dlatego w celu uzyskania diagnozy ortoreksji należy udać się do lekarza.

Poniżej przedstawiamy wszystkie pytania z testu ORTO-15.

1. Czy zwracasz uwagę na wartość kaloryczną spożywanych produktów żywnościowych?
2. Czy czujesz się zdezorientowany w sklepie spożywczym?
3. Czy przez ostatnie 3 miesiące szczególnie często myślałeś o jedzeniu?
4. Czy dokonywany przez Ciebie wybór produktów żywnościowych uwarunkowany jest troską o stan zdrowia?
5. Czy smak jest dla Ciebie najważniejszym kryterium w ocenie jedzenia?
6. Czy jesteś skłonny wydać więcej pieniędzy, aby zaopatrzyć się w zdrową żywność?
7. Czy myślenie o zdrowym jedzeniu zajmuje Ci więcej niż 3 godziny dziennie?
8. Czy pozwalasz sobie na łamanie wyznawanych zasad dotyczących odżywiania?
9. Czy uważasz, że aktualny nastrój ma wpływ na Twoje zachowania żywieniowe?
10. Czy uważasz, że przekonanie o zdrowym odżywianiu zwiększa Twoją samoocenę?
11. Czy sądzisz, że zdrowe odżywianie wpływa na Twój styl życia (częstotliwość wyjść do restauracji, w odwiedziny do przyjaciół itp.)?
12. Czy uważasz, że spożywanie zdrowych produktów może poprawić Twój wygląd?
13. Czy przeżywasz poczucie winy, gdy dokonujesz odstępstw od wyznaczonych zasad odżywiania?
14. Czy sądzisz, że na rynku dostępne są niezdrowe produkty żywnościowe?
15. Czy obecnie spożywasz posiłki w samotności?

Leczenie: ortoreksja i inne zaburzenia odżywiania

Ortoreksja to schorzenie o podłożu psychicznym. Dlatego leczenie ortoreksji powinno odbywać się pod ścisłą kontrolą psychoterapeuty. Rodzaj i czas trwania terapii dobierane są indywidualnie w zależności od stopnia zaawansowania zaburzenia i towarzyszących mu objawów.

Prawdopodobieństwo rozwoju ortoreksji jest wyższe u osób, które już wcześniej zmagały się z zaburzeniami odżywiania. Terapeuta wraz z pacjentem pracuje nad zachowaniami, takimi jak nieprawidłowy stosunek do jedzenia czy zachowania obsesyjno-kompulsywne.

Niekiedy w leczeniu ortoreksji stosuje się również farmakologię.

Ortoreksja jest trudnym do zdiagnozowania schorzeniem, gdyż objawy w początkowym stadium wydają się niegroźne. Jedzenie dla zdrowia nie jest niczym złym, wręcz przeciwnie – świadomy wybór nisko przetworzonych i wartościowych odżywczo produktów może nas uchronić przed rozwojem wielu chorób dietozależnych, między innymi otyłością, cukrzycą czy miażdżycą.

Należy jednak mieć świadomość coraz bardziej powszechnego spektrum zaburzeń odżywiania. Osoby chore na ortoreksję często się izolują, a ich „jedzenie dla zdrowia” staje się obsesją. Pierwszym niepokojącym sygnałem powinno być wykluczanie wartościowych produktów spożywczych, na przykład takich jak warzywa i owoce.

Leczenie ortoreksji uwzględnia również zmianę stylu życia. W toku terapii pacjent powinien zadbać o pełnowartościowy jadłospis, który uzupełni braki spowodowane chorobą. W tym celu warto skorzystać z konsultacji dietetycznej (najlepiej z psychodietetykiem).

Ortoreksja – podsumowanie

1. Ortoreksja jest schorzeniem, które dotyka głównie kobiety, ale nie tylko. To obsesyjne dbanie o jakość spożywanych produktów i wybieranie tylko tych uważanych przez ortorektyka za wartościowe.
2. Ortoreksja – przyczyny: biologiczne, środowiskowe, a w przeważającej większości psychologiczne.
3. Ortoreksja – jakie są objawy? „Jedzenie dla zdrowia”, które objawia się zachowaniami obsesyjnymi i wykluczaniem różnych produktów spożywczych (również tych, które są wartościowe). W mózgu chorego powstaje mechanizm „ten produkt może mi zaszkodzić”. W efekcie dochodzi do niedożywienia i niedoborów pokarmowych.
4. Ortoreksja – leczenie: psychoterapia i ewentualna farmakologia (wprowadzona pod okiem psychoterapeuty), a także zmiana stylu życia.
5. Leczenie ortoreksji może być długotrwałym procesem, jednak zwrócenie się o pomoc to pierwszy i najważniejszy krok ku lepszej jakości życia.

Marta Majek

Absolwentka kierunku Żywienie człowieka i ocena żywności w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Zaraz po obronie tytułu, zaczęła wykorzystywać swoją wiedzę w praktyce. W Maczfit odpowiada za diety Vege i Wegan. Prywatnie pasjonatka sportów outdoorowych letnich i zimowych oraz makijażu. Uwielbia próbować nowych rzeczy w życiu i na talerzu.