Otyłość – przyczyny, leczenie i konsekwencje

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) sklasyfikowała otyłość jako jedną z chorób cywilizacyjnych XXI wieku. Przyczyny otyłości mogą być różne, podobnie jak jej rodzaje. Niezależnie od podłoża i typu otyłości w leczeniu choroby kluczową rolę odgrywa zdrowa, odpowiednio zbilansowana dieta. Sprawdź, z jakimi konsekwencjami wiąże się nieleczona otyłość i co zrobić, aby powstrzymać gromadzenie się tkanki tłuszczowej w organizmie.

Czym różni się otyłość od nadwagi?

Pojęć „otyłość” i „nadwaga” często używa się wymiennie, mimo że – z medycznego punktu widzenia – to dwa różne stany.

Nadwaga powstaje, gdy dostarczamy organizmowi więcej kalorii (energii), niż potrzebuje on do prawidłowego funkcjonowania. Organizm magazynuje tę energię w tkance tłuszczowej. Skutkuje to dodatkowymi kilogramami, zwiększeniem masy ciała i zmianą proporcji sylwetki. Zmagazynowany tłuszcz w postaci tkanki tłuszczowej najczęściej odkłada się w okolicach brzucha, pośladków i ud. Otyłość rozpoczyna się właśnie od nadwagi. Dlatego nadwaga bywa określana jako przedotyłość lub stan przedotyłościowy.

Otyłość to poważna choroba cywilizacyjna, która dotyka ludzi w różnym wieku. W przypadku otyłości mówimy o nadmiernym gromadzeniu się tkanki tłuszczowej. Nadmiar tkanki tłuszczowej stwarza zagrożenie licznych powikłań zdrowotnych. Najprostszym sposobem na rozpoznanie nadwagi i otyłości jest wskaźnik BMI.

BMI – wskaźnik masy ciała

BMI (z angielskiego Body Mass Index) uzyskuje się, dzieląc masę ciała (wyrażoną w kilogramach) i wzrost (wyrażony w metrach i podniesiony do kwadratu).

Wzór na BMI wygląda następująco: BMI = masa ciała [kg] / wzrost [m2].

Wskaźnik BMI nie jest narzędziem idealnym, ale od lat z powodzeniem stosuje się go do określania prawidłowej masy ciała. Wskaźnik BMI odgrywa ważne role w ocenie zagrożenia chorobami dietozależnymi i profilaktyce otyłości. Co więcej, wykazano, że współczynnik Body Mass Index w dużym stopniu koreluje z zawartością tłuszczu w organizmie.

Na naszej stronie znajdziesz kalkulator BMI – proste internetowe narzędzie, które pozwoli Ci określić, czy masz prawidłową masę ciała. Wynik, który otrzymasz, mieści się w jednym z sześciu poniższych zakresów.

Normy BMI – podstawowa klasyfikacja dla osób dorosłych:

• niedowaga: poniżej 18,5;
• prawidłowa masa ciała: 18,5-24,9;
• nadwaga: 25,0-29,9;
• otyłość I stopnia (otyłość umiarkowana): 30,0-34,9;
• otyłość II stopnia (otyłość znacząca): 35,0-39,9;
• otyłość III stopnia (otyłość stanowiąca poważne ryzyko): powyżej 40.

Przyczyny otyłości

Przyczyną otyłości jest najczęściej niezdrowy tryb życia, przede wszystkim nieprawidłowe nawyki żywieniowe. Do przyczyn otyłości można zaliczyć również czynniki genetyczne, a także zaburzenia hormonalne. Wyróżniamy kilka rodzajów otyłości.

Rodzaje otyłości ze względu na miejsce gromadzenia tkanki tłuszczowej

• Otyłość brzuszna (androidalna, typu „jabłko”) – tkanka tłuszczowa gromadzi się w okolicach brzucha. Tłuszcz otacza również narządy wewnętrzne (płuca, wątrobę, serce), pogarszając ich wydolność i utrudniając prawidłowe funkcjonowanie. Otyłość brzuszna częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet.
• Otyłość udowo-pośladkowa (gynoidalna, typu „gruszka”) – nadmierna ilość tkanki tłuszczowej gromadzi się w okolicach pośladków, bioder i ud. Ten rodzaj otyłości częściej dotyczy kobiet.

Do określania rodzaju otyłości brzusznej/udowo-pośladkowej służy kalkulator WHR, uwzględniający stosunek talii do bioder.

Rodzaje otyłości ze względu na przyczyny jej powstania

• Otyłość wtórna – spowodowana zaburzeniami gruczołów wydzielania wewnętrznego, chorobami metabolicznymi i predyspozycjami genetycznymi.
• Otyłość pierwotna – powstaje na skutek nieprawidłowych nawyków żywieniowych i niezdrowego stylu życia (niski poziom aktywności fizycznej, przewlekły stres).

Kto jest bardziej narażony na otyłość? Przyczyny otyłości i nadwagi

• Wśród głównych przyczyn nadwagi i otyłości wymienia się najczęściej czynniki środowiskowe, czyli nieprawidłowe odżywianie i niski poziom aktywności fizycznej.
• Do przyczyn otyłości zalicza się także uwarunkowania psychospołeczne, związane między innymi z powielaniem złych nawyków żywieniowych, nieregularnym jedzeniem w biegu i zajadaniem stresu.
• Z czynnikami psychologicznymi związane są również zaburzenia odżywiania. Uzależnienie od jedzenia, zespół nocnego jedzenia czy zespół kompulsywnego jedzenia to kolejne przyczyny otyłości.
• U części osób jako przyczynę otyłości wskazuje się predyspozycje genetyczne. Liczne badania wykazały, że istnieje gen o nazwie FTO, który odpowiada za wzrost ryzyka występowania otyłości. Jednak należy pamiętać, że z otyłością mogą być związane również inne geny. Co ciekawe, na świecie odnotowano niewiele przypadków, gdzie uszkodzenia funkcji pojedynczego genu były bezpośrednią przyczyną otyłości. Niemniej wyraźnie zauważalna jest tendencja, że otyłość rodziców zwiększa ryzyko otyłości u dzieci. Może być to spowodowane zarówno genetyką, jak i czynnikami środowiskowymi. Jeśli dziecko wynosi z domu niezdrowe nawyki żywieniowe, w tym spożywanie pokarmów wysoko przetworzonych, rozwój otyłości u niego może być tylko kwestią czasu.
• Znaczny przyrost masy ciała może być również spowodowany przez zaburzenia hormonalne. Odkładanie się tkanki tłuszczowej jest skutkiem niektórych chorób, przede wszystkim zaburzeń endokrynologicznych.
• Do rozwoju otyłości może przyczynić się także przyjmowanie leków (głównie kortykosteroidów, leków przeciwpadaczkowych i przeciwdepresyjnych, insuliny i beta adrenolityków).

Konsekwencje otyłości

Nieleczona otyłość skutkuje wieloma zaburzeniami i to na różnych płaszczyznach. Wyższa zawartość tkanki tłuszczowej powoduje zmiany w sylwetce. Dodatkowe kilogramy i nagromadzenie się tłuszczu negatywnie wpływają na figurę, a co za tym idzie – samoocenę i nastrój. Do tego dochodzą zaburzenia prawidłowego funkcjonowania całego organizmu, które mogą być początkiem innych bardzo niebezpiecznych chorób.

Do najczęstszych powikłań otyłości należą:

• nieprawidłowa tolerancja glukozy – insulinooporność i cukrzyca typu 2;
• zespół metaboliczny;
• astma;
• bezdech senny;
• zespół policystycznych jajników;
• u dzieci i młodzieży – przedwczesne dojrzewanie i miesiączka;
• upośledzenie narządu ruchu, bóle kręgosłupa, mięśni, stawów,
• choroba refluksowa przełyku;
• ryzyko chorób sercowo-naczyniowych, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca;
• zaburzenia gospodarki lipidowej – podwyższony poziom trójglicerydów i cholesterolu LDL;
• niealkoholowe stłuszczenie wątroby;
• zaburzenia emocjonalne – niska samoocena, depresja;
• większe ryzyko rozwoju niektórych nowotworów.

Jak leczyć otyłość?

Otyłość należy traktować jak każdą inną chorobę przewlekłą. Oznacza to regularne badania i wizyty u specjalistów. Jeśli Twoje BMI budzi wątpliwości lub zauważasz u siebie nagromadzenie tkanki tłuszczowej, skonsultuj się z lekarzem pierwszego kontaktu. Po wykonaniu zleconych badań specjalista wdroży odpowiednie leczenie. Otyłość u dzieci należy leczyć pod okiem pediatry.

Podstawą leczenia otyłości i nadwagi są redukcja masy ciała i zdrowe nawyki żywieniowe. Zanim rozpoczniesz odchudzanie na własną rękę, warto skorzystać z konsultacji dietetycznej. Opieka lekarza i dietetyka jest szczególnie ważna w przypadku pacjentów, którzy zmagają się z zaawansowaną otyłością i chorobami współistniejącymi.

Leczenie nadwagi i profilaktyka otyłości:

• odpowiednio zbilansowana dieta redukcyjna;
• zwiększenie aktywności fizycznej;
• regularne badania oraz wizyty u lekarza i dietetyka;
• ewentualna suplementacja pod okiem lekarza i/lub dietetyka;
• właściwe nawodnienie;
• zmiana stylu życia całej rodziny – istotna szczególnie w leczeniu otyłości dzieci;
• wsparcie psychologiczne.

Leczenie otyłości zaawansowanej może obejmować dodatkowo:

• leczenie otyłości farmakologiczne;
• leczenie otyłości chirurgiczne.

Zmiana nawyków żywieniowych

Zarówno leczenie, jak i profilaktyka otyłości polegają głównie na zmianie nawyków żywieniowych. Z jadłospisu należy wykluczyć produkty uważane powszechnie za niezdrowe, czyli przede wszystkim żywność wysoko przetworzoną.

W skutecznej redukcji masy ciała pomoże odpowiednio zbilansowana dieta redukcyjna z deficytem kalorycznym. Deficyt kaloryczny to stan, w którym organizm spala więcej kalorii, niż przyjmuje z pożywieniem. Właściwie ułożona dieta redukcyjna to najlepszy sposób na bezpieczne, umiarkowane tempo odchudzania. W przeciwieństwie do modnych głodówek i monodiet nie eliminuje żadnych wartościowych produktów spożywczych, dzięki czemu nie jesteś narażony na niedobory pokarmowe.

Jadłospis diety odchudzającej nie musi być monotonny. Może być różnorodny, pożywny i przede wszystkim smaczny. Nie można zapominać o odpowiednich proporcjach wszystkich niezbędnych składników odżywczych, czyli białek, tłuszczów, węglowodanów oraz witamin i składników mineralnych. Co jest polecane na diecie odchudzającej, a co należy ograniczyć?

Dieta odchudzająca – co najlepiej jeść?

• warzywa i owoce;
• nasiona roślin strączkowych i produkty na ich bazie;
• produkty pełnoziarniste;
• chudy nabiał;
• chude mięso i ryby;
• oleje roślinne;
• zioła.

Dieta odchudzająca – co należy ograniczyć?

• fast-food;
• gotowe dania ze sklepu;
• żywność wysoko przetworzona;
• tłuste mięso i wędliny;
• tłusty nabiał;
• białe pieczywo;
• słodycze i wyroby cukiernicze;
• słone przekąski;
• słodkie napoje gazowane;
• energetyki;
• alkohol.

Dietę należy dopasować indywidualnie do swoich potrzeb. Jeśli zmagasz się z nietolerancjami lub alergiami pokarmowymi, dietetyk pomoże znaleźć wartościowe zamienniki wykluczonych produktów. Zmiana nawyków żywieniowych polega nie tylko na modyfikacji jadłospisu. W odchudzaniu pomoże również właściwe nawodnienie organizmu. Powstawaniu otyłości sprzyja jedzenie w biegu i podjadanie między posiłkami. Dlatego wyznacz pory posiłków, aby spożywać swoje dania w regularnych odstępach czasu.

Zwiększenie aktywności fizycznej

Odpowiednia dawka ruchu nie tylko wspomaga proces odchudzania, ale również poprawia samopoczucie. Zadbaj o różne formy aktywności. W cieplejsze dni jak najwięcej czasu spędzaj na świeżym powietrzu – spaceruj, wybierz się na rolki lub rower. Bezpieczne aktywności dla osób z nadwagą i otyłością to między innymi: pływanie i wodny aerobik, nordic walking, pilates oraz jazda na rowerze (terenowym i stacjonarnym). Postaraj się również wprowadzić spontaniczną aktywność fizyczną, na przykład zamiast windy wybierz schody. Jeśli zależy Ci na zrzuceniu zbędnych kilogramów i zbudowaniu masy mięśniowej, oprócz konsultacji dietetycznej, warto skorzystać również z porady trenera personalnego.

Leczenie farmakologiczne

Leczenie farmakologiczne otyłości powinno odbywać się pod ścisłą kontrolą lekarza. Do najpopularniejszych leków stosowanych przy tej chorobie należą preparaty, które działają na układ nerwowy i zwiększają uczucie sytości oraz leki hamujące wchłanianie tłuszczów.

Leczenie chirurgiczne

W przypadku osób z zaawansowaną otyłością wykonuje się również zabiegi chirurgii bariatrycznej. 

Wsparcie psychologiczne

Wsparcie psychologiczne to ostatni, ale niemniej ważny aspekt leczenia otyłości. Osoby o wyższej zawartości tkanki tłuszczowej, w tym przede wszystkim te zmagające się z otyłością, często są stygmatyzowane. Niska samoocena i problemy w relacjach społecznych mogą być przyczyną depresji. Aby tego uniknąć, warto skorzystać ze specjalistycznego wsparcia i udać się na wizytę do psychologa lub psychoterapeuty. Pod stałą opieką psychoterapeuty powinny być również osoby, zmagające się z zaburzeniami odżywiania.

Profilaktyka otyłości

Otyłość to poważna choroba, która prowadzi do licznych powikłań. Zgodnie ze starym przysłowiem „lepiej zapobiegać, niż leczyć”. Nawet jeśli w tym momencie Twoja masa ciała jest prawidłowa, zastanów się, czy na pewno poświęcasz swojemu jedzeniu należytą uwagę? Nasze codzienne wybory żywieniowe mają istotny wpływ na funkcjonowanie całego organizmu. Pamiętaj o tym, gdy po raz kolejny sięgniesz po tłusty fast-food i zjesz go w biegu między jednym a drugim stresującym spotkaniem.

Paula Frończuk

Absolwentka dietetyki na Warszawskim Uniwersytecie Medycznym. Uczestniczka licznych kursów i szkoleń z zakresu dietetyki klinicznej, sportowej oraz dziecięcej. Szczególnie interesuje się dietetyką sportową, edukacją żywieniową a także dietetyką w zdrowiu psychicznym. Prywatnie pasjonatka biegania, górskich wycieczek i gotowania – szczególnie kuchni włoskiej.